TURGUTLUNUN ADI

   Kentlerin isimlerinin anlamı, onların geçmişleri hakkında bazı ipuçlarını barındırabilmektedir. Bu ipuçları, onların kuruluşları veya geçirdikleri dönüşümlere ışık tutabileceği için önemlidir. Ne var ki Turgutlu’nun ismi konusunda, tartışmalı bilgiler sunulmaktadır. Manisa’nın yakın ve büyük ilçelerinden biri olan Turgutlu’nun başka bir ismi var mıydı? Varsa, adının kökeni neydi? Cumhuriyetin ilanı ile birlikte ilçenin resmi adı olarak seçilen Turgutlu’nun, Osmanlı dönemi yazılı belgelerinde ismi, “Turudlu” “Turud”, “Kasaba”, “Kasaba-i Turgutlu” şeklinde ifade edildiği bilinmektedir. Çoğu zaman, yaşayan kentlerin şimdiki ismi, tarih öncesi ya da sonrası adını çağrıştırır biçimde, Türk ağzına uyarlanmış şeklidir. Bu uyarlama, Turgutlu’nun çevresi ve Kasaba için de olabilir. Turgutlu ismi, tarih öncesi bir adın günümüze kadar yansıması olabilir mi?
   Yahudi araştırmacı Avram Galanti, burada Bizans ve Saruhanlılar döneminde bir yerleşme olduğunu ve Yahudi guruplarının burada bulunduğunu yazar. Bu sav doğruysa Turgutlu’nun Saruhanoğulları döneminde meskûn bir yerleşim yeri olduğu söylenebilir. Belki de Turgutlu, dağılmış bir iskân mahallinin yakınında Saruhanlılar tarafından yeni bir yerleşme yeri olarak teşkil edilmiş olabilir. Belki de bu yeni yerleşim yeri adını, tarih öncesi buralarda bulunan bir kentçiğin Türk ağzına uyarlanmış şeklidir.
  Bir kısım antik yazarlara göre Turgutlu adının antik dönemlerden geldiği söylenir. Bu konuda birçok yazar, değişik görüşler sergilemektedir. Anadolu’nun Tarihsel Coğrafyası hakkında bilgiler sunan Veli Sevin ve Lydia eserinin yazarı Bilge Umar, antik dönem kaynaklarına temel alarak Turgutlu adının kökenini Türklerden önceki döneme dayandırır. 1888 yılında, Derbent köyüne yakın yerde Djowali ismi ile anılan yerde Karl Buresch, alt kısmı noksan olan ve üç cephesinde Grekçe bir yazıt yer alan bir heykel kaidesi bulur. Bunun akabinde 1906 yılında ünlü gezginler J. Keil ile A. Von Premerstein’de ayni yazıtı bu köyde görürler. Ancak bu tarihten sonra bu heykel kaidesi kaybolur. Bilge Umar’a göre adı geçen yazıtta, Turgutlu’nun isim babası sayılan Troketta köyünden söz edilmektedir.
    Prof. Dr. Hasan Malay ise sözü edilen Troketta köyü ile ilgili ayrıntılı bilgiler sunar. Ünlü arkeoloğa göre kaybolan bu heykel kaidesi 2000 yılında bulunmuş Manisa Müzesi’ne taşınmıştır. Prof. Dr. Hasan Malay’a göre Troketta’nın tarihi İ. Ö. 2’inci yüzyıla kadar gitmektedir. İ. S. 2’inci yüzyılda büyük bir salgın hastalıkla karşılaşan Troketta halkı, o dönemin ünlü kehanet merkezlerinden biri olan Klaros’a (Ahmet Beyli) elçiler göndererek yakalandıkları salgın hastalıktan kurtulmak için tanrı Apolon’un kehanetine başvururlar. Manisa Müzesi’nde yer alan bu kaide Troketta halkının, Apollon’un kehaneti uyarınca kendi kentçiklerine diktirdikleri tanrı Apollon’nun heykelinin yazılı kaidesidir.
   Başka yazarlar ise yukarıda zikredilen görüşlere katılmazlar. Eski yazıtlar uzmanı ve tarihçi Louis Robert, “Turgutlu’nun adı, bir Türk aşiretinin isminden gelmektedir” der. Ferudun M. Emecen’e göre ise Turgutlu bir Türkmen cemaatinin adıdır, 2’inci Beyazid dönemine ait bir icmal tahrir defterinde adı geçen köyün ismi “Turgutlu” tarzında değil “Turudlu” şeklindedir. Turgutlu ile ilgili geniş bilgiler sunan Dr. Niyazi Dinçsoy’da Turgutlu isminin ilk yıllarda “Tur’ud” olarak ifade edildiğini belirtir. Teoman Ergül ise Manavlu /Tabanlı Türkmeni olan Turgutlu konar - göçer cemaatinin adını Turgut, Durgut, Durgutlu, Durgut Obası isimleriyle dillendirir.

Kaynakça:
- Bilge Umar Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İnkılap Kitapevi 1993.
- M. Ferudun Emecen. Tarih İçinde Manisa. S 223.
- Teoman Ergül. Turgutlu’nun Kısa Tarihi. S 1.
- Niyazi Dinçsoy. Turgutlu’nun Dramı.
- Hasan Malay. Klaros’lu Apollon’nun Troketta’daki bir salgın hastalık hakkındaki Kehaneti. - Nuran Şahin. Kloros. Apollon Klorois Bilicilik Merkezi. Ege Yayınları. 1998.  

TURGUTLU TÜRKMENLERİ - 1

Tarih sahnesinde Turgut, Turgavut, Turud, Turagut, Tourout, Torgut, Turgutoğulları, Turgutlu gibi isimlerle gördüğümüz bu konar – göçer cemaati nereden gelmiştir? Bu yöreyi şenlendiren Türkmen cemaatinin ilk yurtları neresidir?

Çeşitli isimlerle karşımıza çıkan bu aşiret hakkında çeşitli savlar ortaya atılmaktadır. Bir görüşe göre Turgut boyundan ayrılan bir gurup (Turgot) batıya göç ederek Anadolu’ya yerleşmişlerdir. Bunlar Kalmıklar'dır (Kalmuklar). Ancak Moğollar bunları (Turgutları) “has Moğol” saymazlar. Onlara göre Turgut boyu, Moğollaşmış Türklerdirler.                

Faruk Sümer’in tanımlaması ise bu görüşün aksi yönündedir:

“Kalmuk=Kalmak” denilen kavim hakiki Moğollar olup ünleri daha Timur döneminde Mavera Ün-nehre kadar ulaşmıştı. Kalmuklar Budist idiler. Kalmuklar’ın batıya gelenlerinin çoğunu Torgut (Turgut) adlı Moğol boyu teşkil ediyordu. Torgutlar veya Kalmuklar eski müttefikleri olan Moğol boyunun sıkıştırması üzerine batıya göç ettiler. Önlerine çıkan kavimleri yenilgiye uğratıp Yayık’a kadar geldiler ve Harizm’e akınlara başladılar”          

Bir diplomat olan Eugene Schuyler Türkistan isimli eserinde Turgutlardan söz eder. Ünlü diplomat, Faruk Sümer’in görüşünü kısmen destekleyip onların Moğol boyundan olduğunu söyler:

“Cengiz Han’ın halefleri ile yaptığı hâkimiyet mücadeleleri sırasında Cungarya (Yarış Ovası) üç kuvvetli Moğol kabilelerinin savaş alanıydı. Bunlar, Çuraslar (Çoros), Hoşutlar ve (Turgot) Turgutlardı”.

Eugene Schuyler’e göre, Turgutların Asya’da kalan bir bölümü Kunges ve Tekes nehirleri arasında yer alan Cungarya (Yarış Ovası) ismi ile anılan havzada hala yaşarlar. Eugene Schuyler, geride kalan Turgutlar için şöyle der:

“Kalmuklar, hala Turgutlar adıyla yaşadıkları Kunges ve Tekes’deki mükemmel otlaklara yerleşmelerine izin verildi. Bunlar göçebe bir hayat sürerler. Sığır ve at beslerler. Çiftçi olmuşlardır. Kunges ve Keş vadileri son yüzyılın başında Aşağı İtil’den dönen Kalmuk kabilelerinin torunları olan Turgutlar tarafından iskân edilmektedir. Turgutlar tarafından iskân edilen Kunges vadisi, sürüler için çok uygun değildir. Zirai otlak bol olmasına rağmen yazları çok sıcak olur, kışın ise kar çok derindir. Turgutların kışlıkları Kunges ve Keş’in arasındaki dağlardır.”      

        Adnan Menderes Kaya ise, “Avşar Türkmenleri” Tarihi isimli eserinde, Turgutların kökenini Oğuzların Üç Oklar koluna dayandırır. Yusuf Erdoğan da bu görüşü destekler ve bize daha kapsamlı bilgiler sunar. Yazar, Turgut Türkmenleri için şunları dile getirir:

“Oğuzların Afşar boyundan olan Karaman aşireti ve Karaman-Oğulları, Orta Anadolu’nun güneyinde kurulmuş olup, Anadolu Türkmen beyliklerinin Osmanlılardan sonra en büyüğü ve devamlısıdır. Karaman tahtı, beylikten ziyade bir devlet sayılmıştır. Ana kütlesi Afşarlara dayanan devlet, Üç-Oklardan Turgut, Bayburt, Kusun, Gögüz, Varsak, Salur ve Kaçarlar’ı çevresine toplamıştı”.  

        Siyasi tarih öğretmenliği yapmış olan Tahsin Ünal, Turgutlu Türkmenleri ile ilgili daha da ayrıntılı sayılacak bilgiler aktarır:

“Turgutoğulları, Asya’dan Anadolu’ya Karamanoğulları ile beraber gelmiş olan Türkmen kabilelerinden birisidir. Bunlar kalabalık ve itibarlı bir aile idi. Turgutoğulları, 1235–1240 yıllarında, Ilgın-Kadınhan’dan güneye doğru, Bozkır ve Aladağ mıntıkalarına ikda verilmek suretiyle yerleştirilmişlerdir. Turgutoğulları, Karamanoğulları sultanının vekili, emirlerinin komutanıydılar. Divan-ı Hassa, Sultan olmadığı zaman başkanlık ederlerdi. Sultan adına karar verirlerdi. Sultan olduğu zaman Divan-ı Has’ın üyesi olarak karara iştirak ederlerdi. Turgutoğulları, Divan-ı Avam’ın (ordunun) daimi başkanıydılar. Başkan olarak burada kararlar alırlar ve tatbik ederlerdi. Divan-ı Avam’ın ilk dört üyesi, dört tümenin komutanıydılar. Yani 40.000 kişilik Karaman ordusunun da başkomutanıydılar. Bu itibarla Turgutoğulları, Karamanoğulları ile vardı. Karamanoğulları ile tarihten silindiler. Şikari ve Osmanlı tarihleri, iki ailenin tarihini beraber zikrederler. Karamanoğullarının yanında yer alan Bayburt kabilesi, Turgutoğulları ile akrabaydılar. Bu iki kabile, ayni kökten olmasına rağmen Anadolu’ya geldiklerinde çeşitli nedenlerle araları açılmıştı. Turgut Bey araya girerek bu iki kabileyi uzlaştırdı. Turgutoğullarının, Anadolu’daki ilk emiri Turgut Bey’in mezarı, bu gün Ilgın’a bağlı Mahmuthisar Köyü’nde bulunmaktadır.”  

Kaynakça:

- Yılmaz Öztuna. Türkiye Gazetesi. 26 Haziran 2010, s 10.

- Faruk Sümer. Oğuzlar. İstanbul Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. 1992 s 160, 178, 179, 227, 330, 636, 652, 664.

- Eugene Schuyler. Türkistan. Çeviri Firdevs ve Halil Çetin. Paradigma Yayıncılık 2007. S 501, 503, 508, 534, 535, 536.

- Adnan Menderes Kaya. Avşar Türkmenleri Tarihi. http www turkmenhost com.

- Şahabettin Tekindağ. Karamanlılar. IA VI Yayıncılık İstanbul 1988, s 317.

- Tahsin Ünal. Karamanoğulları Tarihi. Arıkara Basımevi 1986 Konya. S 255, 256.

- İslam Ansiklopedisi, s 120.

             - M. Zeki Oral. Turgut Oğulları Vakfiyeleri